MARKTWERKING

Marktwerking ligt onder vuur. Maar onze verontwaardiging is selectief. We surfen ons suf voor de goedkoopste schoenen of vakantiereis, maar in de zorg willen we niets met de markt te maken hebben.

Hoe werkt marktwerking?

Marktwerking gaat uit van een markt waar kopers en aanbieders vrij kunnen in- en uitstappen. Kopers zijn op zoek naar het beste product voor hun geld. De slimste producent of dienstverlener verslaat de concurrentie. Als de prijs te hoog is of het product niet goed, gaat de klant naar andere aanbieders die met innovaties het product beter of goedkoper maken. Als de prijs te laag wordt, verdwijnen aanbieders.

In een vrije markt is er veel vraag en aanbod (geen monopolies!) en zijn producten en prijzen goed te vergelijken. Door de vrije markt werken we efficiënter en groeit de welvaart.

Leuk die economische theorie, hoe is de praktijk?

Echt vrije markten bestaan niet. Bij bakkers, kleding of vakanties werkt de markt redelijk zoals in de economieboekjes. Maar ook hier moeten toezichthouders voorkomen dat bakkers rotzooi in hun brood stoppen en reisorganisaties prijsafspraken maken.

En marktwerking is lang niet altijd efficiënt of welvaartsverhogend. Vier freelance pakjesbezorgers op een dag zijn niet efficiënter dan één postbode. Goedkope vliegreizen bestaan alleen omdat milieukosten worden afgewenteld op de maatschappij.

Hoe zit het bij de overheid?

Publieke diensten lijken niet eens op een vrije markt. In zorg, onderwijs of openbaar vervoer betaalt de overheid een groot deel van de rekening uit belastinginkomsten. Het aantal aanbieders (ziekenhuizen, universiteiten) is vaak gereguleerd. De klant – de burger – heeft zelden vrije keuze, zoals bij de bakker, en kan prijzen en producten amper vergelijken.

Toch werd marktwerking in de jaren negentig populair bij de overheid. Ze moest ervoor zorgen dat publieke diensten goedkoper, beter en efficiënter werden. Veel publieke instellingen werden ineens bedrijven. Maar bedrijven willen winst maken. Het risico is dus levensgroot dat door marktwerking in de publieke sector belastinggeld weglekt naar slimme ondernemers. Tegelijkertijd wordt sommige noodzakelijke zorg, steun of vervoer helemaal niet of slecht verzorgd omdat er moeilijk winst op is te maken.

Om te voorkomen dat overheidstaken blijven liggen en ondernemers rijk worden van belastinggeld, is een ingewikkeld stelsel van regels en toezicht nodig om de marktwerking in goede banen te leiden. Gevolg: er gaat veel geld en tijd verloren aan rapportages en extra management- en controlelagen, terwijl de salarissen en banen van de mensen in de uitvoering – verplegers, onderwijzers, postbodes – steeds verder onder druk staan.

Marktwerking in de publieke sector dus maar afschaffen?

Laten we niet doen alsof de overheid het vroeger allemaal zo perfect regelde. Zonder marktwerking waren mogelijk de regionale spoorlijnen verdwenen en de zorgkosten veel hoger en was de mobiele telefoon nooit uitgevonden. Nederlandse overheidsdiensten zijn doorgaans efficiënt. Maar de marktwerking berokkent ook veel schade, vooral aan de onderkant van de arbeidsmarkt en aan het milieu. Want ja, op de vrije markt telt winst zwaarder dan verantwoordelijkheid.